Abuso sexual infantil

Tradicionalmente, a educación sexual centrouse na prevención de riscos, entendendo ademais que os riscos teñen que ver fundamentalmente con determinadas consecuencias que unha relación coital pode supoñer, como o embarazo ou as enfermidades de transmisión sexual. Deixando fóra da educación sexual os abusos sexuais de todo tipo.

Nas últimas décadas fixéronse visibles as diferentes formas de abuso sexual que se dan na infancia, o que levou a determinadas persoas a dar máis importancia á prevención deste tipo de riscos. Pero a educación sexual non debe reducir a sexualidade a algo negativo e perigoso do cal hai que salvagardarse. Do que é necesario protexerse é da violencia non da sexualidade en si mesma.

Previr que a violencia forme parte da sexualidade infantil ten que ver co que se falou nos apartados anteriores,por que a medida que aprenden a recoñecer e desenvolver a súa sexualidade con liberdade, aprenden a distinguir o san do insan e a non aceptar a imposición de condutas inadecuadas. Tamén aprenden a non reproducir condutas violentas na súa relación con outras persoas (e isto é especialmente importante no caso dos nenos/as).

En definitiva, a posibilidade de que un neno ou unha nena sufran algún tipo de abuso sexual está aí, tanto no seu presente como no seu futuro. Previr este tipo de experiencias non pode ser o centro nin o obxectivo principal dunha educación afectivo-sexual de calidade, pero si é un aspecto para ter en conta.

Que é o abuso sexual

Son actitudes e comportamentos que unha persoa adulta ou significativamente maior que outra (xeralmente de sexo masculino) ten cunha nena ou un neno menor, co obxecto da súa propia satisfacción sexual e, para iso, emprega a manipulación emocional, as chantaxes ou os enganos.

Calquera relación sexual con menores na que hai unha diferenza significativa de idade sempre supón unha asimetría que impide a liberdade de decisión por parte da criatura máis pequena, xa que a diferenza de idade implica experiencias diferentes, así como diferente madurez biolóxica e de expectativas.

Mensaxes que axudan a previr os abusos

Do mesmo xeito que con todos os demais aspectos relacionados co seu desenvolvemento sexual, tamén hai que falar con claridade sobre a posibilidade de vivir abuso sexual cando xa son algo maiores (cinco ou seis anos), sen asustar nin darlle un protagonismo excesivo, xa que as mensaxes máis importantes están implícitos e explícitos en todo o que se foi abordando ó longo dos outros apartados desta sección.

É necesario explicarlles que as relacións afectivas e sexuais son moi bonitas cando as dúas persoas están a gusto e facendo aquilo que queren. E que, cando alguén, sexa a persoa que sexa, lles propón calquera tipo de expresión afectiva ou sexual que non lles agrade (como un bico, unha caricia ou calquera outro tipo de prácticas), non hai que facelo.

Hai que facerlles saber que se alguén lles obriga a facer algo que non queiran non teñen por que escondelo xa que non son culpables de nada, e que, ademais, os segredos e os xogos amorosos danse entre persoas que teñen máis ou menos a mesma idade e non con maiores. 

É importante que saiban que se lles pasa algo deste tipo, sempre poden contarllo a algunha persoa adulta na que confíen especialmente. E para non traizoarlles, se algunha vez nos contan algo deste tipo, hai que crerlles e tomarlles moi en serio, xa que adoita ser verdade, e ademais, dificilmente se imaxinan prácticas sexuais inapropiadas para a súa idade.

O alarmismo non prevén os abusos

Os abusos sexuais a menores son feitos que permaneceron impunes ao longo da nosa historia e, hoxe en día, empezan a recoñecerse como unha realidade que hai que afrontar e abordar. Agora ben, este avance veu acompañado tamén de certo alarmismo.

Hai moito descoñecemento sobre os abusos sexuais na nosa cultura. Isto leva a que algunhas familias malinterpreten determinadas actuacións do profesorado e entendan, por exemplo, que un bico ou unha caricia é abuso. Aínda que o habitual é que as familias confíen nas mestras e os mestres.

Ante isto, algunhas escolas empezan a sentir a necesidade de protexerse antes de que se lles ataque ou denuncie. Moitas manifestacións de afecto empezan a converterse nun conflito: ¿que significados se lle poden dar a que unha mestra toque os xenitais a un bebé para poñerlle crema?, ¿ou que un neno toque o peito dunha mestra cando sente mimoso?.

Todo iso está a facer que o contacto físico de mestres e mestras coa infancia diminúa. Tamén está a suceder, en ocasións, que, desde a escola, máis que na prevención estea a traballarse para defenderse das familias. E que se estea fomentando realmente moita confusión.

É, polo tanto, máis ca necesario que nunca promover o intercambio de comunicación entre familias e escolas, para que os menos e nenas non perdan a posibilidade de desenvolver o contacto físico e a expresión da afectividade con saúde sen violencia, tanto na casa como na escola.

Violencia de xénero en adolescentes

A violencia de xénero é un grave problema social recentemente visible debido á maior concienciación das vítimas e das súas familias, á sensibilización das institucións públicas, dos medios de comunicación, dos corpos e forzas de seguridade e da sociedade no seu conxunto. Os cambios lexislativos habidos no noso país para tentar extirpar este tipo de violencia tan enraizada na nosa contorna cultural, contribuíron a modificar unha tendencia que parecía ir en ascenso. A pesar de que se conseguiu unha maior igualdade entre mulleres e homes, e se avanzou na posta en marcha de estratexias e programas para frear a violencia de xénero, o realizado ata a data non parece suficiente para que esta desapareza. E isto pode ser debido a que as causas estruturais sobre as que se sustenta como son a educación sexista, unha tradición cultural androcéntrica e a desigualdade por razón de xénero, seguen existindo.

A violencia e os malos tratos non só existen nas relacións de parella dos adultos, senón que, aínda que menos coñecidos, están tamén presentes nas relacións afectivas dos máis novos/as. De feito, unha parte dos nosos mozos/as e adolescentes continúan expostos, sen sabelo, a factores de risco que facilitan e perpetúan relacións violentas, e seguen reproducindo roles sexistas e imitan modelos baseados na desigualdade e nos prexuízos de xénero, co perigo que isto supón de que a violencia iniciada e non freada a estas idades, esténdase e perpetúe nas súas relacións afectivas como adultos e configúrese como unha auténtica violencia por razón xénero.

A violencia nas mulleres novas, de que estamos a falar?

Pódese definir a violencia da parella entre adolescentes ou mozas como “calquera ataque intencional de tipo físico, psicolóxico ou sexual dun membro da parella ao outro no contexto dunha relación afectiva”. Esta é unha definición moi ampla que pretende reflectir que calquera forma de abuso na parella é prexudicial e debe terse moi en conta a estas idades.

A violencia nas primeiras relacións afectivas adoita aparecer nunha soa dirección, é dicir, adoita exercerse por un membro da parella cara ao outro, pero en ocasións é bidireccional; ambos os mozos maltrátanse, grítanse ou abusan o un do outro. Esta conceptualización de violencia de parella, cremos que se axusta moito mellor á realidade adolescente e xuvenil que os que se aplican ás parellas adultas.

A violencia nas relacións afectivas dos/as preadolescentes, adolescentes e mozos/as existe. Non é un invento nin unha especulación. Pódese dicir que, sen ser unha epidemia, a violencia nas relacións afectivas da xente nova aparece en maior medida que o que a xente maior pensa. Podendo chegar a ser máis frecuente que a que aparece en parellas de adultos, aínda que as súas consecuencias non adoitan ser tan graves (as formas máis frecuentes de malos tratos entre mozos son: insultos, humillacións, condutas de control e en menor medida ameazas). A pesar da súa menor gravidade, hai que facer fincapé en que nesta etapa da vida comezan as primeiras relacións de parella, e que con frecuencia, estas experiencias afectivas vívense de maneira intensa e poden marcar, para ben ou para mal, posteriores relacións. Por iso, parece fundamental detectar os primeiros indicios de comportamentos abusivos nas relacións de parella, para evitar que poidan derivar en malos tratos e outras condutas violentas de maior gravidade e transfórmense en autenticas relacións violentas por razón de xénero, que son aquelas en as que homes sexistas agriden ás súas parellas para manter a súa tradicional situación de privilexio e superioridade.

Razóns para detectar precozmente a violencia en parellas novas

• Porque a adolescencia é unha etapa da vida nas que se aprenden as pautas de interacción que logo se consolidan na vida adulta.
• Porque a relacións violentas a esta idade poden ser o antecedente dunha violencia máis grave nesa relación de parella ou en posteriores relacións afectivas.
• Porque unha parte importante dos mozos/as inmersos en relacións violentas (xa sexan vítimas ou agresores) non se dan conta de que viven e enfróntanse a situacións que pouco ou nada teñen que ver coas relacións igualitarias, o afecto ou o respecto.
• Porque a base de vivir e manter unha relación afectiva na que hai violencia, aínda que sexa de baixa intensidade, esta normalízase, banalizase e convértese en algo habitual.

As formas de violencia de xénero

A violencia nas relacións de parella, a estas idades, pode adoptar diferentes formas e modos. Adóitase iniciar de forma sutil, para posteriormente cada vez ser máis grave, evidente e directa. O agresor pode exercer diferentes comportamentos coercitivos e de abuso cara á súa parella que inclúen: desvalorización, imposición, illamento, culpabilización, hostilidade, intimidación ou ameazas. O propósito principal destes abusos é establecer e manter o control sobre a outra persoa e sobre a relación de parella recentemente iniciada. Cando comeza o abuso físico, xeralmente máis tarde, xa se estableceu previamente un patrón de abuso verbal, psicolóxico, económico ou sexual do agresor cara á súa vítima clasificación.

• Física: É toda acción voluntariamente realizada que provoque ou poida provocar dano ou lesións físicas na persoa á que se dirixe. As manifestacións son diversas: desde un empuxón, unha labazada ou arroxar obxectos, ata o extremo, afortunadamente infrecuente, do asasinato.
• Psicolóxica: É toda acción (habitualmente de carácter verbal), omisión ou actitude que provoque ou poida provocar dano psicolóxico á persoa. As manifestacións inclúen malos tratos verbais e emocionais. Aquí inclúense insultos, desprezos, ameazas e humillacións. Tamén supón violencia psicolóxica o ignorar a unha persoa (non falarlle ou facer coma se non existise) ou a ameaza de agresión física.
• Sexual: É toda actividade sexual non voluntaria forzada mediante a violencia física ou por calquera forma de coerción, agresión ou abuso. Calquera contacto sexual non desexado. Desde o acoso sexual, pasando polos abusos sexuais, ata a forma máis grave, que é a violación.

Calquera destes tipos de violencia, por si só, e moito máis se aparecen conxuntamente, pode chegar a poñer en risco a saúde da muller, e a súa vida nos casos máis extremos, provocando medo intenso e alteracións emocionais crónicas. Xeralmente, o abuso físico representa a punta dun iceberg no que o resto de abusos e malos tratos permanece invisibles, ao esconderse tras formas moi sutís de violencia que as vítimas ou ben non identifican ou ben toleran e ás que se “adaptan”.

Os abusos máis frecuentes son os referidos ao control psicolóxico, illamento das amizades e insultos (estes últimos foron normalizados polas parellas novas) a importancia das familias na prevención da violencia en parellas novas A prevención primaria da violencia nas relacións afectivas dos mozos debe realizarse desde a familia en colaboración coa escola.

A importancia das familias na prevención da violencia en parellas novas

As familias deben tomar maior conciencia do seu papel na prevención e detección da violencia de xénero nas relacións afectivas dos seus fillos e fillas, así como da necesidade de que colaboren coa escola para previla e detectala precozmente.

O comportamento dos mozos/as nas súas primeiras parellas funciona principalmente por imitación. Os mozos/as actúan de maneira similar aos seus referentes, entre os que destacan a súa familia, as súas amizades e os medios de comunicación que inflúen de maneira clara en que asuman roles pouco críticos coa violencia e en facilitar a súa normalización.

Os modelos aprendidos e os consellos escoitados polos adolescentes e novos españois a persoas adultas (xeralmente aos pais) sobre o dominio, a submisión e a violencia destacan entre as principais condicións de risco de que apareza a violencia de xénero (incrementan a probabilidade de exercela ou de sufrila): e os modelos e consellos opostos, sobre a igualdade e a non violencia, parecen actuar como unha importante condición de protección.

Algúns consellos sobre o dominio, a submisión e a violencia na parella: “Para ter unha boa relación de parella o home debe ser superior á muller en todo”, “as mulleres deben evitar levar a contraria ao home ao que queren”, “os celos son unha expresión do amor”, “se alguén che pega, pégalle ti”, ..

Isto reflicte a necesidade de que as familias dispoñan da suficiente formación sobre como afrontar a violencia de xénero que poida aparecer nas relacións afectivas dos seus fillos e fillas, sexan capaces identificala desde as súas primeiras manifestacións e coñezan que facer nese caso (onde acudir para a dispoñer da axuda máis eficaz para deter a devandita violencia).

Convén lembrar, que parece que unha das principais condicións de risco de violencia de xénero é xustificar a violencia como forma de resolver os conflitos e de reaccionar ás agresións ou as ofensas. Crecer nunha familia onde exista ou se xustifique a violencia, é unha condición de risco de implicarse nunha relación de parella violenta.