A percepción do risco é unha variable de gran relevancia para explicar o consumo ou non dunha sustancia psicoactiva. As persoas toman decisións en función das consecuencias positivas que van obter e evitan as consecuencias negativas. Se perciben que algo lles vai a carrexar as devanditas consecuencias negativas non o farán. Por iso, a concepción que se ten sobre as distintas drogas, que depende tanto do uso, como das crenzas e da propia construción social sobre a sustancia, inflúe no seu consumo

En ocasións pode haber sesgos sobre os efectos das sustancias, nun sentido ou noutro. Por iso é de gran relevancia proporcionar información correcta e ter sempre presente que o obxectivo dunha persoa é ter as suficientes habilidades para enfrontarse adecuadamente ao mundo circundante e ter unha boa adaptación no mesmo. Hoxe sabemos que hai un conxunto de factores de risco e de factores de protección, asociados ao consumo de drogas, que nos permiten coñecer que persoas están en maior risco de consumir e aquelas que teñen maior protección para non consumir.

• Factor de risco: un atributo e/ou característica individual, condición situacional e/ou contexto ambiental que incrementa a probabilidade do uso e/ou abuso de drogas (inicio) ou unha transición no nivel de implicación con elas (mantemento).
• Factor de protección: é un atributo ou característica individual, condición situacional e/ou contexto ambiental que inhibe, reduce ou atenúa a probabilidade de uso e/ou abuso de drogas ou a transición no nivel de implicación con elas.

É moi complicado definir unha causa do abuso de sustancias, xa que a conduta asociada ao consumo de drogas está influída por múltiples factores, de forma que nunca se pode identificar unha causa única ou establecerse relacións simples de causa-efecto. • Un simple factor de risco pode ter múltiples resultados.

• Varios factores de risco ou de protección poden ter un impacto nun simple resultado.
• O abuso de drogas pode ter efectos importantes nos factores de risco e protección.
• A relación entre os factores de risco e de protección entre si e as transicións cara ao abuso de drogas poden estar influídas de maneira significativa polas normas relacionadas coa idade.

Unha análise superficial pódenos levar a pensar que o verdadeiro causante da drogadicción hai que buscalo nas propiedades da sustancia. Con todo, aínda que é certo que cada droga ten uns efectos e unha capacidade adictiva determinada, tamén hai que ter en conta que a sustancia só adquire a súa importancia na medida en que cumpre unha determinada función para o usuario/a no marco dun contexto social que lle outorga un significado concreto.

Xunto ás características da droga, tamén xogan un importante papel respecto ao abuso delas as características da persoa consumidora, xa que esta non é un elemento pasivo que se limita a responder ante os efectos farmacolóxicos da sustancia ou a sufrir indefensa as influencias do ambiente. Pola contra, o individuo é o verdadeiro protagonista da conduta do consumo de drogas, é quen dá un significado ou outro ao efecto das sustancias adictivas e é quen interpreta (ou mesmo modifica), o ambiente en que vive.

A modo de conclusión:

• Hai factores de risco fixos, variables e causais
• Un só factor de risco non implica que se vaia producir o consumo de drogas
• Están presentes nun mesmo individuo, grupo ou comunidade (interacción dinámica)
• Son cambiantes entre individuos e en diferentes situacións no mesmo individuo
• Dependen da maneira en que se desenvolveu o contexto e da historia do individuo
• Son probabilísticos, porque aumentan ou diminúen a probabilidade de que se presente o consumo
• Permiten coñecer o problema, ao poder identificar as áreas máis vulnerables • A maior número de factores de risco é maior a probabilidade de consumir drogas e ter outras condutas-problema
• Os factores de protección amortecen os factores de risco
• Aínda se descoñece cales son os factores de risco e protección máis importantes
• A prevención pode incidir tanto nos factores de risco (diminuíndoos) como nos de protección (incrementándoos)

Factores de risco

Os factores de risco son aquelas características persoais ou ambientais relacionadas coas drogas que aumentan a probabilidade de que unha persoa teña problemas co consumo de sustancias.

• As persoas son o elemento crave no consumo de drogas. As drogas non teñen vida propia e, ao contrario que un virus, non se introducen no corpo sen que a persoa o desexe, existe sempre unha voluntariedade ó inxerilas. Hai oferta de drogas, porque hai xente disposta a tomalas. O quid da cuestión está en determinar por que e para que necesítanas.

Entre os factores de risco de consumos problemáticos destacan algunhas limitacións no desenvolvemento da personalidade, tales como: falta de autonomía na toma de decisións, escasa capacidade crítica ante as presións da contorna, incapacidade para a resolución de conflitos ou problemas, deficiente autocontrol, mínimo desenvolvemento do sentido da prudencia, un sistema de valores pouco definido, marcado por unha ausencia de responsabilidade nos comportamentos, e un concepto baixo dun mesmo que repercute nunha falta de autoestima.

• As sustancias por si soas non significan nada; adquiren sentido a partir dun suxeito que as usa, para o cal cumpren unha función determinada, e nun ambiente socio-cultural que lles adxudica uns significados e símbolos precisos. En relación ás substancias factores de risco son, sen dúbida, a súa composición farmacolóxica, a súa capacidade para crear dependencia, os efectos que produce...influíndo tamén variables como a dispoñibilidade das distintas sustancias, o prezo, a moda, o deseño estético., ...
• O ambiente en que se move a persoa tamén é decisivo á hora de consumir drogas. Existen ambientes nos que estas substancias gozan de prestixio social, está ben visto tomalas, asócianse ao lecer e á diversión, están de moda e, todo iso, facilita o seu consumo. Estas situacións orixinan a selección e manipulación da información, que adoita ser sesgada ou parcial, sobre os efectos das substancias; minimízanse os riscos e esaxéranse as súas vantaxes. Os consumos de drogas xeran unha cultura e incluírse nesta cultura facilita os consumos. Determinadas circunstancias ambientais orixinan conflitos sociais (violencia colectiva, desarraigamento, marxinalidade, etc.) que, ao repercutir inevitablemente sobre grupos e individuos, tamén se transforman en factores de risco ou vulnerabilidade.

O entorno familiar ten aquí unha importancia clave. En ocasións, a familia pode actuar tamén como un factor de risco se existen certos hábitos e tolerancia ó consumo de drogas, se ten un estilo educativo inapropiado ou se o modelo familiar vinculase ó consumo de alcohol e/ou outras drogas.

Factores de protección

Os pais/nais podemos desenrolar estratexias que potencien os factores de protección dos fillos/as e para elo debemos ter en conta os aspectos que agora enunciamos:

• Establecer normas axeitadas: que regulen a conduta dos fillos/as. As normas deben ser: razoables pero firme e non todas poden ser iguais: algunhas son fundamentais e o seu cumprimento debe ser indiscutible e outras poderán ser negociadas (pero cando non sexa posible chegar a un acordo deberá prevalecer o criterio dos pais/nais).
• Crear unha boa relación afectiva: se os pais/nais nos esforzamos en transmitir que cremos nos nosos fillos/as , se reforzamos condutas positivas, reconducimos os erros, crecerán nun ambiente de seguridade e equilibrio, que lles permitirá encontrar na familia un referente ó que confiar as dúbidas que lles poida xerar un entorno hostil e competitivo (dispoñibilidade de sustancias de abuso, presión para o consumo, ...)
• Mellorar a comunicación cos fillos/as: unha boa comunicación familiar ten unha repercusión positiva nos fillos/as. Aumenta á súa autoconfianza, dálles claves para o manexo das presións (do grupo de iguais, das modas, dos medios de comunicación,..) e capacítaos para tomar decisións axeitadas, como saber cando "dicir non".
• Favorecer un uso satisfactorio do tempo libre: os pais/nais, coa nosa maneira de empregar o tempo libre, somos un modelo clave. Non debemos esquecer que ensinar ós nosos fillos/as a empregar axeitadamente o tempo libre, forma parte do proceso educativo a nosa tarefa educativa inclúe fomentar alternativas de ocio e transmitir a idea de que é posible encontrar a diversión en actividades saudables. Xa que un elevado porcentaxe dos consumos de alcohol e outras drogas realízanse no tempo de ocio, co seu grupo de iguais e fora de ambientes formais.

Como é lóxico, á hora de abordar cada un destes aspectos, hai que considerar que cada idade ten as súas propias características e debemos adaptarnos a elas.