O desenvolvemento do neno/a, que comprende a incorporación dunha cultura mediante a indución levada a cabo polos membros máis capaces, é inseparable das circunstancias culturais nas que o neno/a está inmerso e do contexto onde se sitúa. Así, a sociedade proporciona diferentes contextos, con distintos tipos de experiencias, que van condicionar o desenvolvemento dos novos membros da sociedade, estando relacionados cos valores da cultura do contexto social. As dimensións sociais do contexto están determinadas por quen participan nunha situación e polo que fan (o que, o cando e o onde), polas relacións establecidas entre os obxectos e as persoas e entre as persoas.

O desenvolvemento non pode ser concibido como unha característica do individuo independente do contexto no que este pensa e actúa; pola contra, vese determinado pola contorna sociocultural a dous niveis: por unha banda, a interacción social proporciona á neno información e ferramentas útiles para desenvolverse no mundo; por outra banda, o contexto histórico e sociocultural controla o proceso a través do cal os membros dun grupo social acceden a unhas ferramentas ou outras.

Son catro os factores de acordo aos cales a cultura condiciona o desenvolvemento do neno/a:

1. A cultura organiza a presenza ou ausencia de contornas problemáticas básicas aos que o neno/a deberá enfrontarse e que están incorporados ás prácticas culturais.
2. A frecuencia coa que os nenos/as realizan certas actividades, que se consideran básicas nun grupo social, están culturalmente organizadas.
3. A cultura determina tamén as pautas de acordo coas cales certos sucesos se presentan conxuntamente.
4. A cultura regula o nivel de dificultade das tarefas que han de realizarse nun determinado contexto.

O proceso de socialización

O neno/a, en principio, descoñece as pautas culturais, son os adultos os que incorporan aos novos membros á cultura da súa contorna a través do proceso de socialización, consistente na adquisición dos hábitos, as normas e os valores característicos da cultura onde debe inserirse o individuo, co obxectivo de conseguir a adaptación social. Esta transmisión prodúcese a través de procesos de interacción.

Definimos a socialización como “un proceso de interacción entre a sociedade e o individuo, polo que se interiorizan as pautas, costumes e valores compartidos pola maioría dos membros da comunidade, intégrase a persoa no grupo, apréndese a conducirse socialmente, adáptase o home ás institucións, ábrese aos demais, convive con eles e recibe a influencia da cultura, de modo que se afirma o desenvolvemento da personalidade”. Pódese afirmar que “máis que seres biolóxicos somos seres culturais; non é o instinto o que nos marca os camiños a seguir, senón a educación”.

O instrumento para inserir ao individuo na cultura é a educación. Por iso sempre se pensou que a educación é necesaria para a vida humana, para formar no individuo aquilo que lle fai falta para vivir con plenitude e eficacia. Pero existe tamén outra dirección, a educación tamén é necesaria para a sociedade, para manter a orde establecida e asegurarse a súa supervivencia.

Sen esquecer, que unha correcta socialización pasa tamén polo desenvolvemento dun espírito crítico coas normas e valores impostos, tratando de transformar os que non sexan válidos, co obxectivo de “resistirse a aceptar o inaceptable”. Esta idea reflicte o concepto de educación de que a concibe como comprensión da realidade desde un coñecemento crítico. Vista desde esta perspectiva, a educación é basicamente socializadora, despois de que o seu obxectivo é a incorporación progresiva do individuo á sociedade. E debemos entender, tamén, que se estende ao longo de toda a vida sendo múltiples os axentes socializadores que poden influír nese proceso.

A educación formal é a que se realiza baixo un sistema normativo e con procesos intencionados orientados á consecución de títulos; a educación non formal está sistematizada pero realízase fóra das institucións escolares; e educación informal denomínase á que non ten definido o marco educativo, sendo nos sectores non formais e informais onde a educación social adquire unha especial relevancia. Podemos estructurar o proceso de socialización en tres etapas:

1. Socialización primaria, supón o inicio da socialización, ten lugar na familia e na escola; esta última completa e ampla a socialización como principio da intervención educativa.
2. Socialización secundaria, é a prolongación da primeira etapa, finaliza e corrixe o proceso fortalecendo as normas e hábitos adquiridos na familia e na escola, representando valores sociais específicos do marco cultural. Ten lugar nos grupos de amizade, asociacións, institucións non escolares e medios de comunicación.
3. Socialización terciaria, que se produce co desprazamento de cultura ou co proceso de reinserción ante individuos mal socializados, co obxectivo de conseguir unha adecuada integración social. Xa que un dos maiores problemas que ten que enfrontar un grupo é que os novos membros adquiran as condutas apropiadas para a consecución da conformidade social.

O produto da socialización é a adquisición dun estilo de vida característico da sociedade na que vive o individuo. A socialización esixe adoptar o estilo de vida como propio, chegando á autorregulación da conduta, de tal maneira que o desenvolvemento implica pasar do control externo dos adultos á independencia, para o que é imprescindible a interiorización das pautas culturais determinantes da súa contorna.

A familia como axente de socialización

Aínda que o papel educador da familia ha ido variando conforme evolucionou a sociedade, segue sendo unha das funcións fundamentais que debe cumprir. Antigamente, a educación corría a cargo exclusivamente da familia; máis tarde, as funcións educadoras pasaron a ser tamén responsabilidade do Estado, fundamentalmente, da escola; na actualidade, o papel da familia é incuestionable, sendo a súa contribución máis importante a socialización dos novos membros, coa transmisión de valores e actitudes, aínda que en vinculación co conxunto da sociedade.

A familia representa o primeiro contexto social que acolle ao individuo e intervén en primeira instancia na súa inmersión social no contexto sociocultural. É o primeiro axente da transmisión cultural, aínda que non sempre exista unha intencionalidade explícita, seleccionando o repertorio cultural relevante do seu contexto e xerando comportamentos precisos -en contra de comportamentos azarosos- que lle levan a anticipar as consecuencias dos seus actos sobre a realidade e sobre os axentes sociais.

O proceso de socialización comeza desde o momento do nacemento, sitúa o seu inicio na vinculación afectiva diferencial do bebé coa figura de apego) e continúa ao longo de toda a infancia, debendo ser un proceso gradual, secuenciado, sincronizado co desenvolvemento do individuo e coa súa participación activa no contacto social continuado, adecuando a organización dos estímulos sociais ao nivel evolutivo do neno. Os pais exercen o seu papel socializador, fundamentalmente, por dúas vías de actuación: como modelos (atractivos e afectuosos) e mediante as prácticas educativas que levan a cabo. A educación familiar realízase por medio da imitación e da identificación cos pais a través dos lazos afectivos e da convivencia: “Apréndese compartindo normas, comportamentos, saídas, distraccións, tempo libre “.

No proceso de educación social de valores podemos diferenciar dúas dimensións, unha de contido -que se transmite- e outra formal -como se transmite-. A primeira fai referencia aos valores inculcados aos fillos/as, e depende dos valores dos pais e nais e do sistema de valores dominante na contorna sociocultural. Aínda que máis que os valores reais dos pais/nais, actúan como predictores as percepcións e atribucións que fan os fillos/as respecto dos valores e as actitudes dos pais, xa que se trata dun proceso cognitivo de interpretación, categorización e transformación dos contidos da socialización. Aprenden máis do que ven, que do que ouven. A segunda dimensión correspóndese coa disciplina familiar. Esta constarías de tres dimensións do compoñente formal: disciplina de apoio, disciplina coercitiva e disciplina indiferente. A disciplina de apoio baséase na afectividade, o razoamento e as recompensas, correspondéndose cun comportamento educativo democrático. A disciplina coercitiva defínese pola coacción física, a coerción verbal e as privacións; correspóndese con pais/nais autocráticos. A disciplina indiferente confórmase coa permisividade e a pasividade, característica de pais permisivos. Os fillos/as de pais/nais democráticos son os que mostran as características sociais máis positivas: persistencia na tarefa, niveis altos de autocontrol e autoestima, hábiles nas relacións sociais, independentes e afectuosos.

Pódese afirmar que o fundamental é a calidade da relación, unhas interaccións familiares de agarimo e aceptación, baseadas na habilidade de situarse na posición do outro para responder adecuadamente á estimulación da interacción, creando afectos de seguridade persoal, confianza, integración, estabilidade, cohesión e progreso permanente. Os patróns de éxito da socialización familiar son a seguridade do vínculo afectivo, a modelaxe dos pais e a capacidade de respostas da interacción entre pais/nais e fillos/as.

Conforme se incrementan os contextos sociais nos que actúa o individuo, aumenta a influencia dos outros axentes socializadores externos á familia. A escolarización supón un fito importante no proceso de socialización, polo que supón de apertura contextual e de interacción con outros axentes sociais. Os compañeiros/as van constituír armazóns de relacións sociais nos que teñen lugar as aprendizaxes e a construción de emocións e valores. A transición dos fillos/as á adolescencia constitúe un cambio importante na dinámica familiar introducindo novidades nas relacións sociais, pero sen separarse da vinculación familiar.