As competencias parentais corresponden á definición das capacidades prácticas dos pais e nais, para coidar, protexer e educar aos seus fillos/as, asegurándolles un desenvolvemento san (Maryorie Dantagnan e Jorge Barudy). Neste sentido, as competencias parentales están asociadas á parentalidade social, por iso as competencias parentais poden ser desenvolvidas por adultos significativos aínda cando non sexan proxenitores dos nenos/as.

En función de facilitar a comprensión das competencias parentais a continuación presentamos unha breve descrición dos seus principais compoñentes:

Capacidades Parentais	Habilidades Parentais
Capacidade de apego Empatía Modelos de Crianza Capacidade de participar en redes sociais e utilizar recursos comunitarios	Función Nutriente Función Socializadora Función Educativa

As Capacidades Parentais

As capacidades parentales confórmanse a partir da articulación de factores biolóxicos e hereditarios e a súa interacción coas experiencias vitais e o contexto sociocultural de desenvolvemento dos proxenitores ou coidadores dun neno/a. As capacidades parentais fundamentais corresponden a:

• A capacidade de apego: ten relación cos recursos emotivos, cognitivos e conductuais que teñen os pais/nais ou coidadores/as para apegarse aos nenos/as e responder as súas necesidades. A teoría do apego de Bowlby puxo de manifesto que nos primeiros anos de vida, a proximidade do neno/a con pais/nais ou coidadores/as que apoien o seu desenvolvemento constitúe unha fonte de recursos significativos en función da súa vida futura.
• A empatía: ten que ver coa capacidade dos pais de sintonizar co mundo interno dos seus fillos/a, recoñecer as manifestacións emocionais e gestuales que denotan estados de ánimo e necesidades, o que favorece o desenvolvemento de mecanismos de resposta adecuados ás necesidades dos nenos/as.
• Os modelos de crianza: son modelos culturais que se transmiten de xeración en xeración, que teñen relación cos procesos de aprendizaxes que desenvolven os pais/nais cos seus fillos/as, vinculados coa protección, educación e satisfacción de necesidades.
• A capacidade de participar en redes sociais e de utilizar os recursos comunitarios: a parentalidade é unha práctica social,que require conformar redes de apoio, que fortalezan e proporcionen recursos para a vida familiar. Neste sentido, a existencia de redes familiares, sociais e institucionais, así como o recoñecemento e validación destas por pais e coidadores, constitúen un elemento significativo no desenvolvemento dunha parentalidade bentratante.

As Habilidades Parentais

Función Nutriente

Esta función relaciónase con experiencias sensoriais e emocionais que permiten por unha banda, construír un apego seguro e por outro, percibir o mundo familiar como un espazo seguro. Tanto o sensorial como o emocional, permiten o desenvolvemento dun vínculo de apego entre proxenitores e proxenie, con todo, iso require, para facer efectivo o recoñecemento mutuo, que as canles de comunicación sensorial non sexan en ningún caso obturados, pola contra crébase o normal proceso emocional de familiarización.

A experiencia carcelaria, por exemplo, é un dos maiores obstáculos que impide o normal proceso emocional de familiarización, xa que rompe a integridade das canles de comunicación sensorial deixando, nos nenos/as, negativas impresións da experiencia familiar na súa memoria. Estas impresións, posteriormente e ao longo do desenvolvemento do neno/a, son pegadas difíciles de borrar que moldean invisiblemente as condutas sociais destes nenos e nenas. As deficiencias no cumprimento da función nutriente afectan a constitución dun apego seguro, diminuíndose as posibilidades de empatía entre proxenitores e proxenie.

Por apego seguro entendemos unha vinculación sa entre os nenos/as e as súas figuras de apego. Esta experiencia é o fundamento dunha seguridade de base, que permite ao neno/a poder facer fronte aos desafíos de adaptación aos diferentes cambios que implica o crecer. Aínda que a experiencia de apego fose deficiente na familia, é posible, ata certo punto, reparala ofrecendo unha relación de calidade e deste xeito, contribuír ao desenvolvemento de capacidades resilientes.

Agora ben, cabe a posibilidade de que en ausencia dos pais/nais biolóxicos, algunha persoa poida actuar como unha figura parental de substitución,no entanto, esta figura tamén proporcionará adecuados achegues afectivos, sociais, éticos, culturais e materiais, facilitando deste xeito, un efectivo proceso de maduración biolóxica, psicolóxica e social para o neno.

Intervir en contextos onde a función nutriente se atopa diminuída, ou no peor dos casos anulada, require un enfoque que ademais da súa condición social sistémico/comunicacional debede ser biopsicosocial.

Se consideramos que os límites forman parte de a estrutura e organización familiar -xeran subsistemas-, tamén se fai necesario comprender que estes límites na súa sa expresión permiten unha asimetría de poder e competencias entre os adultos e os nenos/as. Esta asimetría é, precisamente, a que permite definir que unha nai ou un pai deben coidar dos seus fillos/as. Se, pola contra, a asimetría é insana, atopámonos ante manifestacións de abuso e violencia.

Outras posibilidades que nas intervencións os/as profesionais se atopen con nais e pais, ou ben os seus substitutos (polo xeral avós/as, tíos ou irmáns/as maiores), que aínda que contan coa disposición adecuada para facerse cargo dos nenos/as non atopan no seu medio ambiente naturalel mínimo de nutrientes para cumprir coa función parental que se lles asignou, ou que eles por vontade adquiriron.

Produto de situacións como a descrita é que se xeran mensaxes comunicacionales cargados de impotencia, frustración e desesperanza, os cales ao ser transmitidos aos nenos/as, moldean as súas condutas futuras. As capacidades de resiliencia dos nenos e nenas dependerán, en consecuencia, das capacidades de resiliencia dos seus pais ou os seus substitutos.

A boa crianza depende en gran medida de unha experiencia emocional que xere un apego seguro e unha capacidade de empatía entre pais/nais e fillos/as. O apego e a empatía son compoñentes fundamentais da parentalidade e dos bos tratos intrafamiliares.

Seguindo a Barudy sabemos que un compoñente fundamental do apego é a "impronta". Enténdese que a impronta é o proceso de modelado do cerebro do bebé, proceso que depende de «a dobre esixencia dos seus determinantes xenéticos e das presións de o seu medio» facilitando ao neno/a adquirir «neurolóxicamente unha sensibilidade nova e singular ao mundo que percibe». A impronta, en consecuencia, é un proceso vital para o desenvolvemento da resiliencia, xa que esta sensibilidade permite ao neno «incorporar na súa memoria as características sensoriais da súa nai». É dicir, a promoción da función nutriente é un dos elementos que fortalece as capacidades de resiliencia outorgando aos nenos maiores posibilidades de sobrevivencia física e emocional.

Pola contra, cando o mundo do neno/as esta signado por unha carencia de achegues nutritivos e de coidados, ademais de estar alagado de experiencias violentas, toda a información proveniente da contorna adquire a forma emocional dun contido agresivo. Por suposto que os efectos se mostran nun excesivo medo ao medio e á adopción dun sen fin de inseguridades que entorpecen unha vinculación segura ás súas figuras de apego, polo demais, entorpécense as aprendizaxes e fréase o desenvolvemento emocional e social do neno/a.

A violencia e os abusos reducen a forza da impronta, mentres que un clima de respecto e coidados auméntaa. É importante destacar que a intervención familiar sistémica aborda o problema da redución da forza da impronta, posto que é posible intervir e promover a reconstrución das competencias parentales.

Permitir aos nenos e nenas enfrontar as experiencias e emocións desagradables inscritas nas súas memorias é san para a recomposición do seu desenvolvemento, no entanto, é imperioso que tamén os causantes de abusos e malos tratos teñan a capacidade de decatarse dos seus erros e remedialos.

Función socializadora

É o segundo elemento para o desenvolvemento de competencias parentais adecuadas, di relación, por unha banda, coa «contribución dos pais/nais á construción do concepto de si mesmo ou identidade»dos seus fillos/as, por outra banda, corresponde á «facilitación de experiencias relacionais que sirvan como modelos de aprendizaxe para vivir dunha forma respectuosa, adaptada e harmónica na sociedade»(Barudy, J. e Dantagnan, M.).

Esta función é vital no proceso de construción das improntas que marcan a memoria, pois, é a partir dela o neno/a inicia a viaxe da construción do seu concepto de si mesmo/a. O concepto de si mesmo é unha imaxe que a persoa vai construíndo de si como resultado dun proceso social, é dicir, a construción do si mesmo depende en gran medida da mirada que o outro ten da persoa.

Seguindo a Berger & Luckman (1986), este proceso podería describirse do seguinte modo: a persoa internaliza o seu mundo social, externalizando o seu propio ser. A intervención, en virtude desta dialéctica da construción do si mesmo, ha de ser investida, é dicir, ante unha internalización dun mundo cotián marcado pola violencia e o abuso, é necesario permitir a restitución dunha externalización do ser positiva e resiliente. Non só os pais son responsables de recuperar unha fala e unha comunicación con mensaxes incondicionais de afecto e de respecto, senón ante todo, son os propios nenos quen deben lexitimar para si unha imaxe que infunde respecto e agarimo.

Isto quere dicir que a intervención xoga un papel fundamental no desmantelamento dun autoconcepto negativo e na constitución dun novo proceso de estruturación ou rectificación dos trazos de personalidade do neno. Devandito isto, hai que comprender que os trazos da personalidade mantéñense unidos no autoconcepto e ven afectados por el, con todo, estas cualidades específicas poden ser afectadas e recuperadas positivamente cando a intervención se dirixe ao contexto que permite e consolida trazos negativos.

Noutras palabras, a intervención individual sistémica non ha de operar só no individuo senón máis no contexto que facilita a introyección de certos trazos. Priorizar unha intervención sistemática do contexto, é traballar sobre as reaccións ante as frustracións, os modos de afrontar os problemas, as condutas agresivas e defensivas e a comunicación natural ou de retraimiento en presenza doutros.

Contrapor aos estilos parentales deficientes estratexias de fomento de novas e renovadas capacidades de crianza permite, na maioría dos casos, que os nenos estabilicen a percepción de si mesmos a partir do desenvolvemento de trazos positivos, como a capacidade de avaliarse en forma realista, ter confianza en si mesmo e unha autoestima elevada. O contrario desenvolve inferioridade e incapacidade, inseguridade e carencia de confianza en si mesmo. Isto produce malas adaptacións persoais e sociais. Non hai que esquecer que a formación da identidade do neno ou da nena depende das avaliacións que destes teñen as súas outros significativos, é dicir, toconcepto é a reunión das ideas que a persoa ten de si respecto das ideas que outras persoas teñen del. Por mor desta dialéctica sabemos que o que unha nai ou pai sente, pensa ou fai polos seus fillos e a forma en que o comunica terá un impacto significativo na forma que unha nena ou neno concíbese a si mesmo. Estas mensaxes están en estreita relación co que o neno vai sentir con respecto a si mesmo.

Así o autoconcepto, reflicte como unha nai ou un pai senten en presenza dun fillo ou dunha filla e como llo transmiten. Isto á súa vez é internalizado polo neno, podendo chegar a sentir acerca de si mesmo como outros senten acerca del, e estes sentimentos son traídos ante cada nova experiencia.

Función Educativa:

Entre máis ferramentas culturais teñan os pais, maior influencia moralmente positiva terán sobre os seus fillos/as. Este é quizais un dos problemas estruturais máis complexos de abordar en contextos familiares onde os riscos e as expresións de vulnerabilidade son maiores. O tipo de educación que reciba un neno, determina o tipo de acceso ao mundo social deste. Por razóns obvias, sabemos que dependerá do tipo de educación e formación, as posibilidades que terá o neno ou a nena de pertencer a un ou outro tecido social. En palabras de Barudy, «é no marco destas pertenzas que o neno ou a nena prepáranse para colaborar na co-construción do benestar común. Neste sentido, a integración das normas, regras, leis e tabús que permiten o respecto da integridade das persoas, incluíndo a dos mesmos nenos, nas dinámicas sociais, é un dos logros dunha parentalidad competente».

A educación de un neno ou unha nena depende, entón, dos procesos relacionais, aínda máis, dependen do tipo de vinculación emocional entre pais e fillos. Como o sinalaron Berger e Cyrulnik -en ocasións distintas- os nenos e as nenas aprenden para alguén.

Estes contidos son altamente relevantes para o desenvolvemento das intervencións, establecéndose o seu recoñecemento e promoción como competencias básicas de traballo. Poden resumirse do seguinte modo:

• O afecto:«cando o agarimo, a tenrura están presentes, isto reflicte un modelo educativo nutridor e ben tratante, en cambio, cando estas están ausentes ou con ambivalencias, estamos no dominio dos malos tratos».
• A comunicación:«se A comunicación:«se os pais se comuncan cos seus fillos nun ambiente de escoita mutua, respecto e empatía, pero mantendo unha xerarquía de competencias, atopámonos nun dominio educativo bientratante. En cambio, o uso permanente da imposición arbitraria de ideas, sentimentos e condutas, ou o polo oposto, é dicir, ceder sempre ao que os fillos opinan ou piden, distraerlles cambiando de tema ou enganándolles, é un reflexo dunha incapacidade educativa. Estas dúas modalidades de comunicación están presentes en situacións de malos tratos físicos e psicolóxicos».
• os pais se comuncan cos seus fillos nun ambiente de escoita mutua, respecto e empatía, pero mantendo unha xerarquía de competencias, atopámonos nun dominio educativo bientratante. En cambio, o uso permanente da imposición arbitraria de ideas, sentimentos e condutas, ou o polo oposto, é dicir, ceder sempre ao que os fillos opinan ou piden, distraerlles cambiando de tema ou enganándolles, é un reflexo dunha incapacidade educativa. Estas dúas modalidades de comunicación están presentes en situacións de malos tratos físicos e psicolóxicos».
• O apoio nos procesos de desenvolvemento e as esixencias de madurez:«os nenos e as nenas non só necesitan nutrientes para crecer e desenvolverse, requiren a demais de estímulos dos adultos significativos. Os pais son aqueles que neste aspecto non só ofrecen apoio, senón ademais retos para estimular os logros dos seus fillos. O recoñecemento e a gratificación por estes logros tamén están presentes. No caso contrario, bloquéase ou perturba o crecemento e o desenvolvemento dos nenos, con comportamentos e discursos neglixentes ou que subestiman as capacidades dos nenos».
• O control: Os nenos necesitan de a axuda de os adultos significativos para aprender a modular as súas emocións, ou noutras palabras, a desenvolver unha intelixencia emocional (Goleman D. 1996). A modulación das emocións está directamente relacionada con aprender a controlar a impulsividad dos comportamentos que poden presentarse cando se desexa algo, ou ante a frustración por non ter o que se quere. A adquisición dun locus de control interno é posible, na medida en que primeiro se coñece a experiencia de autorregulación a través de forzas de control externos. Barudy sinala que «no caso da parentalidad competente así como no ensino e o traballo educativo de leste mesmo estilo, o control exércese dunha maneira educativa. Isto quere dicir que os adultos facilitan en cada oportunidade o que lles parece favorable, espazos de conversación ou de reflexión sobre as vivencias emocionais, as formas de controlar as emocións, así como as formas adaptativas e adecuadas de comportarse cando se producen transgresiones. A repetición das faltas van acompañadas dunha reflexión sobre os efectos das mesmas, para si mesmo e os demais, así como o sentido dos castigos e os actos reparativos» (Barudy, J. e Dartagnan, M; 2007).

O catro puntos descritos son de suma relevancia para a promoción de competencias parentales ben tratantes. Con todo, quixésemos insistir no punto número catro. Cando se presenta un estilo vinculante no que existe abuso e violencia, isto pode explicarse por unha completa ausencia de control por parte dos pais, é dicir, cando estes non logran controlar as súas frustracións e maniféstanas dun modo agresivo contra os seus seres queridos.

Promover un estilo ben tratante depende dun exercicio responsable da autoridade, e iso implica xestos, comportamentos e discursos óptimos para enfrontar os desafíos da súa contorna. Noutras palabras, a dominancia do carácter baséase no respecto mutuo, de tal maneira que os nenos e adolescentes sexan considerados segundo a súa idade e posibilidades como actores co-participantes dos procesos familiares e sociais nos que están inmersos.