En numerosas ocasións, os adultos vemos comportamentos nos nenos/as que non entendemos e podemos vernos desbordados/as por non saber actuar correctamente. A medida que crecen, manifestan condutas e actitudes relacionadas cos cambios físicos, cognitivos, emocionais e de desenvolvemento social que están a experimentar. Entender o comportamento do fillo/filla implica coñecer os aspectos principais de cada etapa do seu desenvolvemento, as súas necesidades e como responder ante elas adecuadamente.

É importante ter presente que cada neno ou nena é único e diferente aos demais, e ten o seu propio ritmo de desenvolvemento (algúns empezan a falar antes que outros ou poden empezar a camiñar sen haber gateado antes, por exemplo).

As características que expoñemos a continuación, responden a patróns xerais de desenvolvemento evolutivo que poden aparecer antes ou despois, dentro dunhas marxes temporais determinadas. É importante estar atentos a retrasos, que poderían estar a indicar algún tipo de déficit sensorial ou físico que provoque problemas madurativos, co fin de consultar con especialistas canto antes.

A etapa de 0 a 36 meses

O bebé de 0 a 12 meses

Depende absolutamente da figura de apego para sobrevivir. Necesita supervisión constante e coidados especiais de alimentación, hixiene, rutinas e revisións pediátricas. Os primeiros meses dorme moito e espértase cando ten fame ou está molesto. O afecto, as caricias ou arrolarlle e que lle falen é fundamental para acougarlle cando está irritado/a. Desde moi pequeno, o bebé mostra interese por outras persoas e busca interactuar con elas. O momento da alimentación é idóneo para o establecemento do vínculo. A comunicación entre o neno e o coidador imprégnase de matices: o bebé fixa a mirada no seu pai ou nai; o contacto pel con pel e o fala, as caricias, lle reconfortan e tranquilizan.

Sobre os 7 meses comeza a balbucear, a repetir sílabas, porque os seus órganos do fala aínda están a se formar. É moi importante interactuar en leste “diálogo” de sons para estimular o desenvolvemento da linguaxe. Con 10 meses gústalle poñerse de pé con apoio. Estimular o gateo ou que tente poñerse de pé (suxeitándolle polos brazos), axuda a mellorar o seu desenvolvemento motor.

Sobre os 12 meses aproximadamente comeza a dar pasos só (aínda que necesita puntos de apoio), comer só/a; encántalle explorar a súa contorna e agarrar cousas. Comeza a emitir as súas primeiras palabras e gústalle que lle falen, empeza a comprender mellor a linguaxe.

Como responder adecuadamente ás súas necesidades?

A dependencia do bebé cara ao adulto é total e nesta etapa desenvólvese o vínculo afectivo coa persoa que ofrece os coidados. O seu equilibrio e benestar emocional e físico e o adecuado desenvolvemento das súas capacidades cognitivas (memoria, atención, razoamento e linguaxe) dependerán en boa medida da resposta protectora do adulto. Se o bebé non recibe continuamente afecto e coidados é probable que sufra ansiedade ou medo e desenvolverá un forte sentimento de desconfianza cara á súa figura de apego.

Ata que adquire a linguaxe, o bebé comunícase con movementos e expresións. Ao non dispoñer de ferramentas de comunicación verbais durante os seus primeiros anos de vida necesita que os seus pais sexan moi observadores e atendan as súas demandas canto antes. Isto conséguese mediante un contacto próximo e continuo. É moi positivo que interactuar con el/a cando empezo a gorxear (facer ruídos coa garganta); desta maneira estimulase o desenvolvemento da linguaxe.

Ás veces pode chorar sen razón aparente despois de alimentarllo/a ou cambiado os cueiros. É importante non ignorar a súa chamada de atención, tentar tranquilizarlle e pescudar que lle pasa, non nolo pode contar con palabras!. Existen formas de acougarlle cando está irritable como arrolalo suavemente, poñerlle música suave, darlle masaxes ou rumorearlle palabras tranquilizadoras. Un aspecto imprescindible no coidado do bebé e, máis adiante, do neno ou a nena, é establecer e manter rutinas ou hábitos estables de soño, alimentación e hixiene. Unha contorna previsible e estruturada con pautas fixas achega sensación de seguridade e plenitude ao bebé e favorece o seu desenvolvemento.

O neno e a nena de 12 a 36 meses

Con 18 meses: agarra obxectos perfectamente; gústalle garabatear; camiña e chámalle moito a atención os xogos onde participan outras persoas “agocho”, “toma”/”daca”. Con 24 meses corre e necesita tocar todo o que lle chama a atención. É moi importante estar pendentes para evitar riscos como se indicou anteriormente (enchufes, obxectos cortantes, se se está cociñando con aceite ou auga fervendo apartarlle de alí etc.).

As rabechas

Nesta etapa comeza a ser máis consciente da súa autonomía e do seu corpo. Ata agora, un adulto próximo satisfixo as súas necesidades, pero agora quere facer as cousas á súa maneira e tende a impoñer os seus desexos ou praceres, é unha etapa de autoafirmación. As rabechas desaparecerán a medida que o neno ou a nena aprenda a autorregularse (a miúdo, nenos e nenas na etapa escolar e na adolescencia reaccionan con rabechas). Aínda non conta con ferramentas para controlar as súas emocións e a súa linguaxe tampouco lle permite expresar ás veces o que lle ocorre, por iso, o pranto e a rabecha é a reacción habitual.

Os pais e as nais teñen un papel fundamental neste sentido. Ante a rabecha é imprescindible acougarse antes de responder e ser conscientes das características dos nenos e as nenas nesta etapa. Axudar aos nenos e as nenas para manexar a frustración implica:

• Permitirlle desafogarse (chorar, protestar, gritar) e esperar a que se acougue.
• Falarlle cun ton tranquilo, afectuosamente e explicarlle de maneira sinxela os motivos polos que non pode facer ou conseguir algo.
• Darlle un abrazo. Isto reconfortará ao neno ou a nena.
• Ser firmes e non ceder ante a rabecha se o motivo implica riscos para o neno ou a nena, para outros, ou quebranta unha norma establecida (que o pequeno coñeza de antemán).

Tamén se pode negociar e postergar o desexo do neno ou a nena a outro momento, cando sexa posible atendelo. Unha manifestación natural desta etapa de autoafirmación adoita traducirse en mostrar resistencia a que lle biquen ou lle collan en brazos. Cando o neno ou a nena non desexe dar mostras de afecto, deixalo pasar é a mellor opción. Desta maneira transmitimos a mensaxe de que respectamos o seu corpo, afianzando o seu sentimento de pertenza individual e que el ou ela ten o dereito de facelo respectar. En ningún caso débese obrigarlle a bicar ou permitir que lle biquen se non quere.

Como responder adecuadamente ás súas necesidades?

É moi importante para o seu desenvolvemento permitirlle explorar, pero debe ser nunha contorna segura, xa que non coñece os perigos que pode correr (se cruza só a rúa, se xoga con obxectos punzantes ou tóxicos) e tende a meterse as cousas na boca. É importante estimular a súa linguaxe: falarlle, contarlle contos, ter paciencia cando trate de expresarse.

Debes axudarlle a manexar a súa frustración. Nesta etapa os pais están moi preocupados por protexerlle de perigos e o neno ou a nena sentirá moi frustrado porque diariamente oe moitas veces a palabra “non”. Ás veces será difícil que deixe de facer certas cousas porque se mostrará obstinado e terá rabechas. Será necesario armarse de paciencia, axudarlle a verbalizar o que sente e contarlle como te sentes ti.

A partir dos 3 anos é importante introducir normas de convivencia en casa (non se pinta as paredes, nin se pega aos demais, despois de xogar recóllese a habitación) e explicarlle os motivos destas normas cunha linguaxe adecuada á súa idade porque alcanzou a habilidade de captar a relación causa-efecto. Mediante normas e instrucións claras e simples, podemos empezar a ensinarlles a controlar a súa impulsividade e a asumir responsabilidades.

A etapa de 3 a 6 anos

Se tivésemos que seleccionar unha característica desta etapa evolutiva,destacariamos o seu afán por aprender. Queren coñecer cousas, persoas, habilidades, regras, opinións … Por iso encántalles que lles conten historias e facer preguntas unha e outra vez … son exploradores/as insaciables.

Xa dispoñen dun instrumento máxico: a linguaxe. A través del descobren o mundo, navegan a través da súa imaxinación, aprenden a resolver problemas e a coñecer as consecuencias dos seus actos. Nesta aventura, os pais/nais debemos ser os seus guías e os seus intérpretes, porque moitos destas aprendizaxes serán decisivos ao longo de toda a súa vida. Algunhas características que resultan máis relevantes:

• Gran avance no seu desenvolvemento psicomotor, tanto que a esta etapa algúns autores chegárona a chamar a “idade da graza”. Móvense con moita facilidade e teñen necesidade de estar en movemento. Tamén se producen grandes progresos na motricidade fina (pasar as follas dun libro, recortar liñas curva …). Neste período vaise asentando a lateralidade polo que son capaces de recoñecer a esquerda e a dereita en si mesmos.

• Maior control dos seus movementos corporais que lles permite expresarse principalmente a través do:

- Xogo, polo que senten unha gran atracción: xogos de representar un papel e imaxinarse cousas (xogar a mamás, a conducir coches, etc.), xogos de aprendizaxe (por exemplo, aprender a ler xogando) ou xogos de construción, montaxe e desmonte.

- Debuxo, a través do cal recoñecen e expresan as súas emocións (debuxando aos seus amigos ou á súa familia).

• Comportamento na casa:

- Ao redor dos 3 anos considéranse o centro de todo o que lles rodea e aparece a “etapa do NON” para afianzar a súa identidade. Teñen unha relación ambivalente cos pais/nais: por unha banda necesitan o seu afecto e protección para desenvolver a seguridade e confianza pero, por outra, queren ser máis independentes. Entre os 2 e os 3 anos poden ter rabechas, reaccións agresivas e comportamentos de neno/a máis pequeno para conseguir o que queren.

- Estas condutas poden durar máis tempo, pero a partir dos 4 anos comezan a ser moito máis reflexivos que antes: pensan o que din antes de falar e fan consciente o seu propio pensamento.

- A partir dos 5 anos diminúen as rabechas e descobren que poden integrarse no seu medio e buscan o recoñecemento e aceptación da súa contorna.

• A nivel cognitivo, a esta idade a súa mente funciona a través do “pensamento intuitivo”, que se caracteriza pola concentración do neno/a na aparencia das cousas e pola ausencia de razoamento lóxico. Iso condúcelles en ocasións a unha visión máxica da realidade. Por isto, debemos asegurarnos especialmente de que entenden claramente as mensaxes e as instrucións que se lles damos.
• A linguaxe é un aspecto do máximo interese. Non hai que esquecer que se o neno/a é capaz de expresarse correctamente, poderá adaptarse mellor ao centro escolar, aos seus amigos e á vida familiar.

- Encántalles falar e tenden a facer moitas preguntas. É a coñecida “idade do por que” (entre os 3 e 5 anos).

- Gozan inventando historias e diálogos entre personaxes imaxinarios.

• O desenvolvemento social é un dos desenvolvementos máis importantes desta etapa. O neno/a desexa estar con outros/as. A partir dos 4 anos as interaccións multiplícanse e a cooperación cos outros é cada vez máis frecuente e duradeira. Algúns trazos a destacar serían:

- Empezan a ter interese polos demais e danse conta das súas necesidades e sentimentos.

- Escollen aos seus amigos e aprenden a xogar cooperativamente.

- Fan plans cos seus compañeiros/as para lograr algo concreto.

• Comezan a darse conta de que existen normas na súa contorna, como outra dimensión fundamental da socialización. En concreto:

- Teñen gran afán por saber e aprender de memoria as regras dos xogos (a partir dos 4 anos).

- Queren saber a opinión dos seus pais sobre o que é “bo” e o que é “malo”.

- Son capaces de comprender e asumir o concepto de norma a través do exemplo e ensinos dos adultos máis próximos (5 anos).

- Empeza o desenvolvemento da súa capacidade de tomar decisións e resolver problemas.

Recomendacións

• Nesta etapa, de modo moi especial, é imprescindible dedicar un tempo cada día a xogar e a falar co eles/as. É unha forma de expresarlles agarimo e demostrarlles que nos importan. Ademais, terán ocasión de contar “os seus descubrimentos” e de facernos preguntas que debemos corresponder con respostas adecuadas ao seu nivel de comprensión.
• Ante as “rabechas”, debemos asegurarnos de que os nenos/as non conseguen inmediatamente o que piden e non debemos ceder ante as mesmas, convén esperar a que se tranquilicen e cando se lles pasou, falar con eles/as e favorecer que pidan perdón.
• É importante que comecen a aprender que non poden ter todo o que queren e a tolerar as súas frustracións. Poden utilizarse neste sentido as constantes frustracións que xorden no xogo. Por exemplo, cando unha torre de bloques non se mantén ergueita, hai que aproveitar a ocasión para atopar posibles solucións. Servirá para fortalecer a súa capacidade de resolución de problemas e reforzar a confianza en si mesmos.
• Nesta etapa débese empezar a traballar o establecemento de normas: as normas deben ser poucas, claras e sinxelas. Falalas con todos/as na casa e que todos cumpramos o que nos corresponde.

A etapa de 6 a 12 anos

A nivel psicomotor, desenvolven unha gran destreza manual e corporal: adquiren forza, axilidade e control sobre o seu corpo que se manifesta en xogos, deportes e outras actividades físicas que practican cos seus amigos/as e compañeiros/as. A súa motricidade fina e a súa capacidade viso-motora son moi importantes para a aprendizaxe e consolidación da lecto-escritura.

No cognitivo pasan da intuición ao razoamento: son capaces de razoar de forma lóxica por si mesmos/as, establecer relacións obxectivas e comprender a relación causa-efecto. Superaron a visión máxica da realidade e distinguen claramente entre o real e o imaxinario. Evolucionan progresivamente cara ao simbolismo e a conceptualización: poden entender ideas, aprender novos conceptos, clasificar en categorías, xerarquizar, comprender que unha cousa pode cambiar e logo volver estar como antes (reversibilidade) ou que, aínda que as cousas cambien de forma, conservan o seu volume e peso (conservación).

Isto explica o seu gran afán por saber, que manifestan na curiosidade por todo o que lles rodea e a importancia que atribúen á escola. O relacionado coa aprendizaxe intelectual adquire tanta relevancia na súa vida que os logros e os fracasos académicos condicionarán en gran medida a imaxe que teñen de si mesmos/as e dos/as demais ao longo desta etapa.

No persoal, emprenden o camiño cara á autonomía. Esta evolución está na base dun comportamento que, aínda que adoita resultarnos gratificante, en ocasións pode parecernos contraditorio. Os nenos/as destas idades atravesan momentos de tranquilidade, son capaces de centrarse na tarefa e son receptivos ás normas e valores que representan os pais/nais, considérannos modelos a imitar e a quen parecerse. Lograr a nosa aceptación, recoñecemento e valoración é o máis importante para eles/as. É tamén un período ideal para intimar: encántalles ter longas conversacións comentando os pormenores do que ocorreu no colexio, no grupo de amigos, …

Con todo, teñen comportamentos que poden desconcertarnos. Nos primeiros anos atravesan días de enorme inestabilidade emocional, pasan da risa ao pranto por calquera causa. Deixan de ser o centro do universo e comezan a comprender que os pensamentos e sentimentos dos outros/as son distintos dos seus. Por iso, moitas veces non aceptan as críticas, adoitan ser dominantes e queren que as cousas se fagan como eles/as din.

Posteriormente, van coñecendo outras maneiras de ser e actuar fose do fogar que comparan cas da familia. Empezan a pensar e a defender os seus dereitos, querendo realizar as cousas por si mesmos/as, facendo o que lles gusta e o que lles parece xusto. Mesmo, na fase final desta etapa, chegan a cuestionar as nosas decisións como pais/nais. Adoitan ser episodios breves e de escasa intensidade que, dalgún modo, presaxian a adolescencia.

É a idade social por excelencia. Entre os 8 e os 9 anos o grupo de amigos/as empeza a ser un gran referente nas súas vidas como modelo a imitar e como foco de influencia. Senten unha gran atracción polos seus iguais formando parte de grupos homoxéneos tanto en idade como en sexo (“os mozos cos mozos, as mozas coas mozas”). Tamén aparecen as grandes amizades (“o mellor amigo” e “a mellor amiga”). Esta crecente identificación cos amigos/as, discorre en paralelo, cun certo desprendemento da familia segundo vanse achegando á adolescencia. Entre os 10 e os 12 anos dubidan entre o desexo de estar cos pais/nais e o de estar cos amigos/as. Aumenta o interese polo sexo oposto.

Unha das consecuencias máis importantes é a aprendizaxe do funcionamento grupal: as actitudes, as normas, as esixencias e os valores sociais que lles serán de gran utilidade en momentos posteriores da súa vida: formar parte dun grupo e ser aceptado/a, esixe cumprir unhas regras desde unhas pautas claras e establecidas e si se incumpren quedas excluído/a. Esta aprendizaxe das regras vai evolucionando desde a rixidez (8 anos) até a capacidade de modificalas e adaptalas ás necesidades (11 ó 12 anos).

Recomendacións:

• Prestar atención e apoio con respecto, coherencia e sinceridade. Perciben claramente o grao de consistencia que hai entre as nosas palabras e os actos, e poden xulgarnos con dureza se captan incoherencia ou falsidade con eles/as.
• Aproveitar ao máximo o seu gran potencial de aprendizaxe:

- Permitir que tomen a iniciativa e fagan as cousas por si mesmos/as aínda que se equivoquen (recoller o seu cuarto, pór a mesa …).

- Deixar que desenvolvan os seus propios intereses: elixir libros ou música, practicar o deporte que lles gusta, tocar algún instrumento,…

• Educalos/as no significado e aprendizaxe de normas e límites, utilizando o razoamento para explicarllo e sendo rigorosos no cumprimento dos compromisos. Se non cumprimos, esixirano.
• Axudar nas tarefas escolares. O noso apoio é moi importante para evitar sentimentos de fracaso. Se mostran desgana cara aos estudos, é necesario ensinalos/as como gozar do que aprenden e explicarlles a importancia da formación para o seu futuro.
• Manter unha actitude de escoita e diálogo. Ser accesible para facilitar que nos conten os seus problemas cos amigos/as, xa que se trata dunha etapa fundamental para cultivar a proximidade e a intimidade.
• Organizar actividades que faciliten ó compartir experiencias entre a familia (excursións, saídas, … )

A etapa de 12 a 16 anos

O período evolutivo de 12 a 16 anos correspóndese co que se denomina “adolescencia temperá” ou “puberdade” e parte da “adolescencia intermedia” . É moi importante precisar isto xa que a adolescencia é un período moi dilatado e aínda que tanto as idades de inicio como de finalización son imprecisas, nos últimos tempos tende a prolongarse: adiántase porque a puberdade é máis precoz e atrásase porque cada vez os procesos formativos son máis longos e os mozos/as tardan máis en emanciparse dos seus pais. Tamén hai que ter en conta que, en xeral, o desenvolvemento adoita ser anterior nas mozas que nos mozos.

A adolescencia é o tránsito entre a infancia e a idade adulta. Este fenómeno comeza cun cambio biolóxico moi importante denominado puberdade que supón a maduración sexual e reprodutora. Como poderemos comprobar a continuación, a adolescencia temperá ou puberdade afectará á maioría das mozas e a algúns mozos do primeiro ciclo da ESO. A evolución da adolescencia adoita clasificarse en tres fases, agrupadas por tramos de idade cuxos límites poden oscilar lixeiramente.

Unha proposta baseada en idades aproximadas coas súas respectivas características recóllese no seguinte cadro:

Adolescencia temperá	Adolescencia media	Adolescencia tardía
Entre os 11-13 anos en rapazas e 13-15 en rapaces Aínda identidade infantil, pero cuestiona aos pais/nais. Procura da independencia dos pais/nais. Novas identificacións noutros adultos. Procura de amizades do mesmo sexo.	Entre os 13-16 anos en rapazas e 15-18 en rapaces Tempo de decisións e de inseguridades, de revisar opinións e crenzas. Procura de amizades de ambos os sexos. Procura de relacións sexuais superficiais. Intereses vocacionais.	Entre os 16-21 anos en rapazas e 18-21 en rapaces Inician o camiño da autonomía. Identidade adulta. Independencia emocional. Aceptación máis realista dos pais/nais. Procura de relacións sexuais íntimas. Establecemento dunha identidade adaptada ás normas sociais

Estas fases non son idénticas para todos os/as adolescentes, nin todos/as son iguais, xa que cada cal fai o seu propio proceso persoal. É certo que hai adolescentes que viven problemas graves (violencia, drogas, …), pero afortunadamente son unha minoría. A maioría realiza a travesía da adolescencia sen especiais dificultades. Trátase, iso si, dun período crítico da vida que está cheo de cambios e, adaptarse a estes, non é fácil porque esixen moitos esforzos que a miúdo carrexan dificultades e conflitos.

Cales son os principais cambios poden afectar máis directamente ás relacións familiares?

• En primeiro lugar, a maduración física e sexual que representa a puberdade.

É unha transformación referida principalmente ao plano biolóxico. Nas mozas ocorre ao redor dos 11 anos coa primeira menstruación e nos mozos ao redor dos 13 coa primeira emisión de esperma. A partir de aí, o corpo infantil sofre unha serie de cambios profundos e rápidos en estatura, peso, cambios faciais, lanuxe, voz, xenitais. Todos estes cambios afectan tamén á súa vida psíquica. Ante todo, queren abandonar a infancia e saír do pasado. Polo que, aínda que mantén unha identidade infantil, comeza a cuestionarnos e a baixarnos do pedestal no que nos tiña.

É tamén característico o desconcerto e o rexeitamento que poden sentir cara á súa propia imaxe. Pero, sobre todo, son propios deste período os cambios hormonais que afectan o seu estado de ánimo (provocando altibaixos emocionais, irritabilidade, estados depresivos …) e o seu desexo e actividade sexual. Por isto, teñen tanta necesidade de recoñecer as súas emocións sobre o que lles asusta, e inquiétaos/as saber se sempre atoparán ou non respaldo.

• A capacidade intelectual sofre un avance moi importante entre os 12 e os 15 anos:

aparece o pensamento operativo formal, isto é, empezan a pensar dun modo máis abstracto e racional, o que lles permite, entre outras moitas cousas, comprender e valorar as normas familiares dunha forma diferente. Isto convérteos/as en ocasións en persoas máis críticas e con argumentos máis sólidos e convincentes aos que non estamos afeitos/as.

• A procura e exploración da súa propia identidade persoal é o proceso máis característico desta etapa.

Necesitan pescudar quen son e que queren facer na vida. Para lograr ser eles mesmos/as, tratan de vivir novas sensacións e experiencias, pero nesta aventura poden atopar dificultades para calcular os riscos que levan moitos dos seus comportamentos. Isto explica a necesidade de pórlles normas e límites (de regreso a casa, de asistencia a determinados lugares, de saír con certas persoas …) que, por suposto, atoparán excesivos.

• Os amigos/as son cada vez máis importantes na súa vida e pasan moito tempo con eles/as.

Senten a necesidade de ser aceptados e de pertencer a un grupo de iguais. Teñen tendencia a relacionarse en grupos amplos, onde todos non son necesariamente amigos/as, senón grupos para “saír xuntos”. Pero tamén teñen necesitade de amizades, apoio mutuo, poder comunicarse e compartir información. Tenden a relacionarse cun amigo/a íntimo e a establecer coqueteos e citas.

As relacións co grupo de iguais constitúen un dos principais focos de conflito entre pais/nais e fillos/as adolescentes. Estas relacións están moi ligadas ao tempo de lecer e aos ambientes recreativos e marcadas polo tres grandes preocupacións familiares nesta etapa: as drogas, a violencia e as prácticas sexuais.

• As diferenzas xeracionais poden producir discrepancias, polo que, é preciso entender que temos formas distintas de ver o mundo porque as etapas da vida nas que nos atopamos son tamén distintas.

Os/as adolescentes tenden a aplicar a lóxica e a combater as contradicións que ven na familia e na sociedade, a contemplar todas as posibilidades, ao idealismo …. Os pais/nais aferrámonos máis aos proxectos e compromisos da súa vida familiar e laboral, tratando de asumir as contradicións e conflitos desde unha visión máis pragmática da realidade. Da confrontación desas dúas visións da vida xorden moitos choques e desacordos. Por iso é importante o coñecemento mutuo e o diálogo entre pais/nais e fillos/as adolescentes. Non debemos entendelo como un choque inevitable do que deben saír vencedores e perdedores. É necesario asumir as diferenzas e tratar de buscar puntos de encontro complementarios

Recomendacións:

• Por encima de calquera outra consideración, debemos tentar manter aberta a vía do diálogo cos nosos fillos/as. Demostrarlles dispoñibilidade, apoio e confianza. Necesitan a nosa comprensión e agarimo, aínda que non lles guste que llo demostremos abertamente (diante de amigos, compañeiros/as de clase …).
• Ter en conta que nesta etapa senten a necesidade de diferenciarse, sobre todo de nós, os seus pais/nais. Non debemos vivilo como un rexeitamento persoal; é parte do seu proceso evolutivo e que, a pesar destas manifestacións, a familia segue sendo o máis importante para eles/as.
• Unha característica fundamental da adolescencia é o desenvolvemento da propia identidade. Por iso é normal que os/as adolescentes vaian creando os seus propios gustos e opinións. Moitos conflitos familiares teñen que ver con aspectos tan sinxelos como a roupa, a súa aparencia física ou a forma de decorar a súa habitación. Debemos ser flexibles en cuestións que non son fundamentais para o seu desenvolvemento, aínda que non as comprendamos nin nos gusten.
• Con todo, existen outros temas máis relevantes (persoas coas que sae, horarios de chegada a casa, estudos, etc.) que deben ser sometidos a normas e límites claros.
• Debemos tratar de coñecer aos seus amigos/as, por exemplo, traéndoos/as ou llevándoos/as en coche ao lugar das súas actividades (escolares, deportivas, cine, festas …). Tamén é conveniente coñecer aos seus pais/nais e pórse en contacto para falar o establecemento de pautas comúns, se é posible.
• En calquera caso, non nos podemos angustiar. Os nosos fillos/as están a vivir tantos cambios que, incluso os pais/nais máis preparados, atentos e comprensivos dificilmente poden seguilos/as neste proceso.

Algunhas ideas para recordar

Os nosos fillos/as van cambiando o seu comportamento segundo a idade. Soen ter comportamentos parecidos aos de outros nenos/as, aínda que cada uno teña tamén as súas propias características e ritmo de desenvolvemento. É importante coñecer o que poden facer e o que non poden facer segundo a idade que teñan, para non esixirlles nin por riba nin por debaixo das súas posibilidades. Cando os pais/nais esperamos dos nosos fillos/as os comportamentos propios da súa idade, resúltanos máis fácil entendelos e dispor de ferramentas para solucionar circunstancias propias da convivencia diaria.